یکی از انواع تزیینات رایج دوران اسلامی، تزیین زرین فام است که بر روی انواع سفال­ها و کاشی­ها اجرا شده است. قدیمی ترین تزیین زرین فام قابل تاریخگذاری، یک جام شیشه ای است که در فسطاط (قاهره قدیم) پیدا شده و بر آن نام حاکم مصر عبدالصمد بن علی آمده است (157 ه.ق) آمده است. این تکنیک بعد به عراق رفت و منجر به استفاده از لعاب زرین فام بر روی ظروف سفالی شد. کشورهای خاورمیانه همچون مصر، سوریه و ایران سهم مهمی در تعالی این سفال داشته اند. سفال­های زرین فام به سه دورۀ سده های نخستین، میانه و متأخر تقسیم بندی شده­اند؛ اوج این تکنیک مربوط به دورۀ میانی یعنی سده های 5-7 هجری است و مراکز مختلفی در این دوره در ایران به تولید سفال زرین فام مشغول بوده­اند. در موزۀ هنر ایران تعداد 4 قطعه کاشی و 3 ظرف زرین فام به نمایش درآمده که تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته اند. شیوۀ تحقیق توصیفی- تحلیلی است. با توجه به اهمیت این آثار، این پژوهش در راستای معرفی و تعیین سبک نمونه­های مورد مطالعه و در پاسخ به این سوالات اصلی به انجام رسیده است: 1. سفال­ها و کاشی­های زرین فام موزۀ هنر ایران به لحاظ ویژگی­های سبکی و هنری به کدام دوره تعلق دارند؟ 2. نمونه های مورد مطالعه ساخت کدام مرکز یا مراکز تولید سفال بوده اند؟ مقایسۀ کاشی­ها و ظروف موزۀ هنر ایران نشان داد که با توجه به کتیبه­های روی آثار که برخی منتسب به باباافضل کاشانی و کمال­الدین اصفهانی است و مقایسه ویژگی­های این آثار با آثار مشابه در موزه­ها و مجموعه­های جهان، همگی منتسب به شهر کاشان و سده های میانی دوران اسلامی است.

در سفال گری ایران، و از میان شیوه ها و فنون به کار رفته در تزئین سفالینه ها، نقاشی با لعاب زرین فام یکی از دشوار ترین و در عین حال زیبا ترین روش ها است. تنوع رنگ و نمایش قوس و قزح مانند آن، که در اکثر موارد، به طور مستقیم حاصل تغییر عواملی همچون ترکیبات پیگمنت ها و فعل و انفعالات داخلی کوره است، این فن را به یکی از جذاب ترین شیوه های تزئین در سفالگری تبدیل کرده است. در همین راستا، سال هاست که در زمینه شناخت ویژگی ها، فرمول و فن پخت سفال های زرین فام، اختلاف نظر فراوانی میان اهل فن و پژوهشگران پدید آمده است. محراب های زرین فام حرم امام رضا (علیه السلام) در اوایل سده هفتم هجری همزمان با دست یابی سفالگران به فنون پیشرفته لعاب سازی، و استفاده از خمیر شیشه برای ساخت بدنه، تولید گردید. فن ساخت و پخت لعاب زرین فام در سده های هفتم و هشتم هجری تقریبا منحصر به دو خاندان کاشی کار (زید و طاهر) از اهالی کاشان بوده، که نمونه های موجود در موزه و حرم امام هشتم (علیه السلام) از جمله بهترین نمونه های همکاری میان این دو خاندان سفالگر به حساب می آید. در این نوشتار تاریخچه و چگونگی اجرای این نوع کاشی و شکوفایی آن در قرون ششم و هفتم هجری بررسی می گردد و همچنین محراب های زرین فام حرم مطهر رضوی توصیف می گردد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

اندیشه و سنت نجومی سابقه ای دیرین در علم، فرهنگ و هنر ایران دارد. این اندیشه جوامع و جوانب مختلف دوره های تاریخی ایران را تحت تاثیر خود قرار داده است. این اندیشه در سده هفتم هجری با آمدن مغولان و شروع حکومت ایلخانان از رونق بیشتری برخوردار شد و بر همه جوانب جامعه تاثیر گذاشت. از آنجایی که آثار هنری جوهر جامعه اند و هنرمندان از چشمه اندیشه، سنت و باورهای رایج در اجتماع سیراب می شوند؛ شاهد حجم گسترده ای از آثار هنری مخصوصا کاشی های کوکبی با نقوش تزیینی نجومی در عصر ایلخانی هستیم. این کاشی ها بخش زیادی از بناهای امامزاده ها را در دوره ایلخانی آراسته اند. ازآنجایی که استفاده از نقوش تزیینی حیوانی در بناهای مذهبی در هنر ایرانی-اسلامی سابقه ای نداشته و محل ایراد بوده است؛ هدف پژوهش بر آشکار ساختن این ارتباط استوار است. در راستای هدف، نقوش تزیینی-حیوانی هشت تا از کاشی های کوکبی عصر ایلخانی تجزیه وتحلیل شده و ضمن تطبیق با نقاشی های رساله نجومی صورالکواکب عبدالرحمن صوفی رازی به پیشینه کاربرد این نقوش نیز پرداخته شده است. در همین راستا پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که چه ارتباطی بین نقوش تزیینی-حیوانی کاشی های کوکبی عصر ایلخانی با اندیشه و سنت نجومی رایج در آن عصر وجود دارد؟ روش تحقیق این مقاله توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات به صورت کتابخانه ای گردآوری شده است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که نقوش تزیینی-حیوانی کاشی های کوکبی صرفا کارکردی تزیینی نداشته بلکه حاوی مفاهیم نمادین نجومی است و تاثیرات آشکاری از نقاشی های صورالکواکب صوفی دارند.

کاشی زرین فام جدای از جنبه زیبایی و چشم نوازی به علت دیگری درخور توجه است و آن، تزئین حاشیه این کاشی ها با اشعاری از شاعران بلندآوازه است که جنبه زیبایی این کاشی ها را دوچندان کرده است. توجه به این کتیبه ها می تواند در برخی موارد راه گشای مصححان متون ادبی و رباعی پژوهان باشد، چراکه بعضا صورت ضبط شده در کاشی ها با نسخ ادبی متفاوت است؛ تفاوتی که در اکثر موارد در چندین کاشی که احتمالا هرکدام در کارگاهی متفاوت تولید شده اند، به یک صورت واحد دیده شده است و می تواند گویای رواج آن صورت ضبط در دوران تولید کاشی ها باشد. ازطرفی در مواردی به علت درج تاریخ ساخت روی کاشی می توان انتساب بعضی از اشعار به شاعری خاص را به واسطه تقدم زمانی این کاشی ها بر سال تولد شاعر یادشده رد کرد. لازم به ذکر است که در برخی موارد نیز تفاوت هایی دیده می شود که ناشی از اشتباه کاتب بوده که ایجاب می کند با رعایت احتیاط به استفاده از این کاشی ها اقدام شود، چراکه نویسندگان این کاشی ها نیز عاری از خطا نبوده اند. اصلی ترین پرسش این پژوهش این گونه است: آیا می توان کتیبه کاشی های زرین فام را به عنوان یک نسخه درنظر گرفت؟ و اگر این چنین است تا چه میزان می توان این کتیبه ها را مهم تلقی نمود؟ روش پژوهش مبتنی بر خواندن کتیبه کاشی ها بوده و سپس به مقایسه رباعیات و ابیات درج شده روی کاشی ها با صورت ضبط شده در نسخ ادبی اقدام شده است.

هنر سفالگری ایران، از دیرباز به عنوان قدیمی ترین نمونه آثار تولیدی، مهم ترین شاخص های فرهنگی، اجتماعی و هنری ایران را بازنمود ساخته است. در این میان، شیوه سفالگری زرین فام، نقطه اوج سفالگری اسلامی در ایران است. در اوج دوران تولید سفالینه های زرین فام در سده هفتم هجری قمری، هنرمندان ایرانی به خصوص خاندان های صنعتگر و هنرمند مانند خاندان طاهر کاشانی، با توسعه روش های ساخت آثار زرین فام به چنان توانایی در این عرصه دست یافتند که این فن را در کتیبه کاشی ها و محراب مهم ترین اماکن مقدس ایران به کار بستند. این مقاله در بستری تاریخی و تطبیقی، به بررسی نمونه های موجود در مزار حضرت فاطمه معصومه (س) و چگونگی رابطه آنها با نمونه های دیگر در ایران پرداخته است. بر این اساس، همکاری خاندان ابی طاهر به صورت خاص «محمد بن ابی طاهر» و «علی بن محمد» و شخص «ابوزید» در تولید این آثار بر اساس رقم های موجود، مشهود است. اهمیت آثار به حدی است که رقم «ابوزید» را در دو کتیبه مجزا می توان مشاهده کرد. همچنین تاریخ 602 ه.ق و رقم بانیان کاشی ها می تواند آنها را قدیمی ترین نمونه کتیبه کاشی های موجود در این سرزمین معرفی کند.

کتیبه های معماری به لحاظ ماهیت نوشتاری و مکتوب خود علاوه بر ایجاد زیبایی و تزیین بنا، بازتاب دهنده ایده ها و اندیشه های عصری هستند که در آن ظهور یافته اند. این ویژگی در ابعاد مختلف دینی، اجتماعی و فرهنگی قابل بررسی است و مصادیق روشنی از آن در بناهای مختلف اسلامی به چشم می خورد. این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی تحلیل محتوا، به بررسی نمونه هایی از کاشی کتیبه های زرین فام حرم مطهر امام رضا (ع)، از دوره سلجوقی تا اواسط سده هشتم هجری، می پردازد و با تکیه بر سیاق فرهنگی و دینی، در عین تقید به سیاق تاریخی و اسناد معتبر تاریخ معماری آستان قدس رضوی نشان می دهد که چگونه افکار و گرایش های اعتقادی و اجتماعی هر عصر در ظهور آثار ماندگار هنری تاثیرگذار بوده اند. پرسش اصلی آن است که آیا محتوای به کاررفته در کاشی کتیبه های زرین فام این مکان مقدس حالتی از مجموعه مضامین را دارند که تصادفا گرد آمده اند یا حالت گردآوری معنادار و آگاهانه ای در روند خلق زیبایی شناسانه و مادی این آثار بر مضامین شان حاکم بوده است؟ غلبه مذهب تسنن در این دوران، استبداد حاکمان و حضور اقلیت شیعه در نواحی خراسان و کاشان، در کنار تسلط سربداران با اعتقادات شیعی، و حضور کم رنگ حاکمان سیاسی و اختیار زیاد هنرمندان در اجرا و تزیینات معماری شرایطی است که انعکاس مضمونی خود را در قالب مفاهیمی چون تقیه و دعوت اقلیت شیعه به صبر و بردباری و استقامت در برابر ظلم و ستم، تقویت روحیه آنها در برابر مشکلات و تنگناها، مدح و ثنای اهل بیت علیهم السلام و ظهور نام و رقم هنرمندان در ذیل کتیبه های مورد بررسی نشان می دهد.

آرامگاه امام زاده یحیی ورامین یکی از بنا های شاخص و معتبر دورۀ ایلخانی است. سابقاً در این بنا تزئینات گسترده ای به صورت گچ بری و کاشی کاری زرین فام وجود داشته که امروزه فقط گچ بری های آن باقی مانده است؛ اما کاشی های زرین فام آن از اواخر دورۀ قاجاریه به بعد، از پیکرۀ بنا جدا شده و بتدریج وارد موزه ها یا مجموعه های مختلف خارجی شده اند. در این بنا سه گروه مختلف کاشی کاری زرین فام وجود داشته که شامل کاشی های محراب، سنگ قبر و کاشی های ستاره ای هستند. در ارتباط با کاشی های محراب و سنگ قبر اطلاعات زیادی در منابع مختلف منتشر شده اما هیچ مطالعۀ جامعی در مورد کاشی های ستاره ای شکل صورت نگرفته است. نظر به اینکه این کاشی ها در برخی موزه ها هم چون ارمیتاژ، از فراوانی زیادی برخوردار بوده، لازم بود که در پژوهش مستقلی به آنها پرداخته شود. در ارتباط با این کاشی ها دو پرسش مهم وجود دارد: اول اینکه شاخصه های مهم ظاهری و تزئینی این کاشی ها چیست؟ دوم اینکه سازنده یا سازندگان احتمالی این کاشی ها چه کسی یا کسانی بوده اند؟ بر همین اساس هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی و تحلیل ویژگی های ظاهری و تزئینی این کاشی ها است که با روش توصیفی – تحلیلی صورت پذیرفت. برای انجام پژوهش حاضر علاوه بر مطالعۀ منابع کتابخانه ای، از تصاویر و اطلاعات موجود در آرشیو موزه های مختلف خارجی نیز استفاده شده است. در نتیجۀ این پژوهش چنین مشخص شد که کاشی های ستاره ای شکل امام زاده یحیی را می توان از جنبه هایی هم چون ابعاد، تنوع رنگ ، نقوش و مضامین کتیبه ها، نسبت به سایر نمونه های مشابه در دیگر بنا ها، بسیار شاخص و منحصر به فرد دانست. این کاشی های طی یک بازۀ زمانی پنج ماهه و احتمالاً توسط علی بن محمد بن ابی طاهر در شهر کاشان ساخته شده و سپس برای اولین مرحلۀ پوشش بنای امام زاده یحیی با کاشی زرین فام، مورد استفاده قرار گرفته اند.